5.7.13

Ο Καβάφης και η μεταμοντέρνα φιλοσοφία

Η καβαφική ποίηση είναι μοντερνιστική. Ο Καβάφης τοποθετείται στον μοντερνισμό και χρονολογικά (τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα) αλλά και τεχνοτροπικά. Οι βασικές συνισταμένες του έργου του –ελεύθερος στίχος, ειρωνεία, ατομικισμός, decadence– είναι αναμφίβολα μοντερνιστικές. 

Παρ’ όλα αυτά, θα μπορούσαμε, νομίζω, να επισημάνουμε κάποια καθαρά μεταμοντερνιστικά στοιχεία στην ποίησή του. Υπάρχουν μάλιστα σε τέτοια ποσότητα και πυκνότητα που τον καθιστούν, κατά κάποιο τρόπο, προφήτη της μεταμοντέρνας φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» θα μπορούσε να θεωρηθεί μια πρώιμη διατύπωση της ντερριντιανής διαφωράς, της αναβολής του νοήματος. Εμείς περιμένουμε τους βαρβάρους, αλλά αυτοί δεν έρχονται, δεν πρόκειται να έρθουν, δε θα έρχονταν ποτέ, ίσως δεν υπάρχουν καν. Όμως, οι «άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις». Το ανθρώπινο πνεύμα επιζητά την οριστικότητα, την οριστική λύση, την οριστική απόφαση. Η οριστική απόφαση όμως δεν μπορεί να παρθεί· η οριστική λύση δεν μπορεί να δοθεί. Η ιστορία είναι ανοιχτή και το νόημά της διαφεύγει.

Ακόμη καθαρότερα διακρίνεται η μεταμοντέρνα τάση του καβαφικού έργου στην «Ιθάκη»:

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
 
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
σε πόλεις
Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
 

Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.


Εδώ ο Καβάφης προκρίνει το ταξίδι έναντι του προορισμού. Γι’ αυτόν το ταξίδι έχει σημασία και όχι ο προορισμός. Ο προορισμός νοηματοδοτείται μόνο απ’ το ταξίδι. Από μόνος του μπορεί να είναι «πτωχικός». Η Ιθάκη και οι Ιθάκες δεν είναι ο τόπος στον οποίο καταλήγεις, αλλά η διαδρομή που διήνυσες, οι περιπέτειες στις οποίες έμπλεξες, η εσωτερική πορεία που διέτρεξες.

Μιλώντας με τους όρους του Αγκάμπεν, θα λέγαμε ότι ο Καβάφης βάλλει ευθέως, όπως και η μεταμοντέρνα φιλοσοφία, ενάντια στην αριστοτελική τελεολογία. Το τέλος –ο σκοπός και ταυτόχρονα η κατάληξη– απογυμνώνονται απ’ την αξία τους. Το δυνάμει δε χρειάζεται να μετατραπεί σε ενεργεία για να καταξιωθεί οντολογικά. Το έργο του ανθρώπου δεν είναι να εργάζεται για κάποιο σκοπό. Μπορεί να είναι μόνο η αεργία: η ελευθερία της χωρίς σκοπό και νόημα πράξης, της χωρίς εξωτερικό καταναγκασμό δραστηριότητας, του α-τελώς πράττειν.

Στο καβαφικό ποίημα, το έργο του ανθρώπου καταξιώνεται απ’ τη γνώση, τη συγκίνηση, την περιπέτεια, απ’ τον πλούτο της συναισθηματικής ζωής. Ο Καβάφης μιλάει για την υψηλότητα της σκέψης, για την εκλεκτότητα των πνευματικών και σωματικών συγκινήσεων, για τον ψυχικό πλούτο, που δημιουργεί θηρία, κινδύνους, περιπέτειες. Μιλάει για καλοκαιρινά πρωινά, για πρωτοειδωμένα λιμάνια, για «σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους». Και αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στις ηδονές και στις αποκτημένες γνώσεις. Αυτός είναι ο πραγματικός πλούτος: «και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί, / πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο, / μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη».

13 σχόλια:

  1. Όμως ''Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
    Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο''. Ίσως αυτό αποτελεί μια κριτική του μεταμοντέρνου από μοντερνιστική σκοπιά.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ονειρμέ,
    Πολύ ωραία η παρατήρησή σου. Δεν το είχα σκεφτεί. Ο Καβάφης ισορροπεί μεταξύ μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού μ' αυτό το στίχο του: Ο σκοπός είναι αναγκαίος ως κίνητρο για τη δράση, για το ταξίδι, αλλά το νόημα του ταξιδιού δεν εξαντλείται στον προορισμό του.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Είναι βέβαια τεράστιος

      Πιστεύω, αν και δεν πρωτοτυπώ, πως τα Τείχη είναι επίσης σπουδαίο κειμενικό παράδειγμα αυτής της ισορροπίας.

      Διαγραφή
  3. Συμφωνώ. Και στα "Τείχη" συνυπάρχουν μοντερνιστικά και μεταμοντερνιστικά στοιχεία. Νομίζω μάλιστα πως αυτό τον υπαρξιακό εγκλεισμό για τον οποίο μιλάει μπορούμε να τον βρούμε σ' έναν μοντερνιστή όπως ο Κάφκα και σ' έναν μεταμοντέρνο όπως ο Αντονάς.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Δε νομίζω ότι είναι μεταμοντέρνος. Αν δείτε στο μπλογκ μου o Καβάφης και το Βυζάντιο, υποστηρίζει μια ελληνική ιστορική συνέχεια, προτείνει αρχές συμπεριφοράς.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Και από πότε το ανολοκλήρωτο είναι στοιχείο του μεταμοντέρνου;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Αγαπητέ rakis,
    Ούτε κι εγώ πιστεύω ότι είναι μεταμοντέρνος. Δε θα μπορούσαμε όμως να τον θεωρήσουμε πρόδρομο του μεταμοντερνισμού; Η γενιά του 1930, για παράδειγμα, ήταν καθαρά μοντερνιστική. Ο Καβάφης είναι καθαρά μοντερνιστής;
    Το ανολοκλήρωτο, κατά τη γνώμη μου, είναι ένα απ' τα βασικά στοιχεία του μεταμοντέρνου. Θα έλεγα πως τα βασικότερα είναι το ανολοκλήρωτο, η ανοιχτότητα και η υβριδικότητα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Δε νομίζω ότι έχει και πολλή σημασία για τον Καβάφη.
    Όσο για το ανολοκλήρωτο δε νομίζω ότι είναι αποκλειστικότητα του μεταμοντέρνου.
    Για πχ o Alan Sokal είναι υποστηρικτής ενός ανολοκλήρωτου ρεαλισμού.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Όταν λέω ότι το ανολοκλήρωτο είναι βασικό στοιχείο του μεταμοντέρνου, εννοώ της μεταμοντέρνας εποχής, όχι του κινήματος του μεταμοντερνισμού. Σε όποιο ρεύμα σκέψης και αν ανήκει κανείς σήμερα, είναι κατά κάποιο τρόπο αναγκασμένος να βλέπει τον κόσμο ως ανολοκλήρωτο και εν τω γίγνεσθαι. Αντίθετα, στη νεωτερική εποχή κυριαρχούσαν τα ολοκληρωμένα και κλειστά συστήματα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Πότε δηλ. συνέβαινε κάτι τέτοιο;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Συνέβαινε καθ' όλη τη διάρκεια της Νεωτερικότητας. Και κορυφώθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο ολοκληρωτισμός ήταν η ακραία απόληξη αυτής της τάσης της Νεωτερικότητας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Πολύ γενική και ασαφής η σχέση αιτίας αποτελέσματος για να γίνει αποδεκτή μια τέτοια επαγωγή

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. Ναι, βέβαια είναι γενικά και ασαφή αυτά που λέω, αφού μιλάμε για μακρές περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας. Θα επιμείνω όμως ότι στη Νεωτερικότητα επικρατούσαν κλειστά, καθαρά και ολοκληρωμένα συστήματα. Αντίθετα, η Μετανεωτερικότητα (απ' όσο μπορούμε να κρίνουμε μέχρι στιγμής) τείνει προς πιο ανοιχτά, υβριδικά και ανολοκλήρωτα συστήματα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή