Η νοσταλγική φαντασία του Τόλκιν

Ο Μιχάλης Νικολακάκης έγραψε ένα εξαιρετικό κείμενο με τίτλο «Η πολιτικοποιημένη φαντασία του J. R. R. Tolkien» (το κείμενο εδώ και μια συζήτηση που προκλήθηκε απ’ αυτό εδώ). Σε αυτό δείχνει με πειστικότητα πως το έργο του Τόλκιν αποτελεί, εκτός από ένα σπουδαίο αισθητικά δημιούργημα, και μια κοινωνικοπολιτική αλληγορία. Η φανταστική κοινωνία του Άρχοντα των δακτυλιδιών είναι μια φιλελεύθερη ουτοπία, στην οποία όμως ανιχνεύεται η έντονη νοσταλγία του συγγραφέα για τη μεσαιωνική τάξη. Είναι, στην πραγματικότητα, μια φιλελεύθερη-συντηρητική ουτοπία, μια κοινωνία στην οποία όλοι έχουν μια σταθερή θέση: «Τα ξωτικά, φυλή υπό εξαφάνιση από τη Μέση Γη, με μορφές τέχνης και γνώσεις ανώτερες από κάθε άλλη, παραπέμπουν σε ένα εξιδανικευμένο απόηχο της αριστοκρατίας. Οι άνθρωποι είναι οι αστοί, τα υποκείμενα της αστικής κοινωνίας που συνιστούν το “μέλλον” και ταυτόχρονα είναι πιο ευεπίφορα στην διαφθορά και την παρέκκλιση από τον καταστατικά προσδιορισμένο ρόλο τους. Οι Νάνοι είναι μια μεταφορική εικόνα του κόσμου της βιομηχανικής εργασίας, μια υπενθύμιση του κινδύνου του “ορυχείου” και των υπερβολών που προκαλεί η φιλοδοξία της κοινότητάς του. Τέλος, τα Χόμπιτ, φυλή με κεντρικό ρόλο στις ιστορίες του Τόλκιν και περιθωριακό ρόλο στον κόσμο του, είναι το έσχατο καταφύγιο της ιδέας γύρω από τον επαπειλούμενο αγροτικό κόσμο.»

Νομίζω ότι στον κόσμο του Τόλκιν μπορούν να ανιχνευτούν πολλά γνωρίσματα μιας συντηρητικής κοσμοθεωρίας, συντηρητικής όχι με τη στενή πολιτική έννοια αλλά με την ευρύτερη έννοια της θέασης του κόσμου. Ο κόσμος του Τόλκιν, ο κόσμος στον οποίο ζουν τα ξωτικά, οι άνθρωποι, οι νάνοι και τα χόμπιτ, είναι ένας κόσμος που πορεύεται προς την παρακμή. Το μεγαλείο τοποθετείται πάντα στο παρελθόν. Στο παρελθόν χτίστηκαν οι μεγάλες πόλεις και τα σπουδαία μνημεία, στο παρελθόν έγιναν οι μεγάλες μάχες, στο παρελθόν έλαμψε η ομορφιά των ξωτικών, που τώρα έχει χαθεί.

Θα μπορούσαμε μάλιστα να αντιπαραθέσουμε τη νοσταλγική φαντασία του Τόλκιν, που έθεσε τις βάσεις για (στην πραγματικότητα, καθόρισε) το είδος του fantasy στην «προβλεπτική» φαντασία του science fiction. Στην επιστημονική φαντασία, το ενδιαφέρον είναι πάντα στραμμένο προς το μέλλον. Ανεξάρτητα απ’ την αισιοδοξία ή την απαισιοδοξία του, ανεξάρτητα απ’ το αν πρόκειται για ουτοπία ή δυστοπία, ένα έργο επιστημονικής φαντασίας πραγματεύεται τη φύση του μέλλοντος. Αντίθετα, η λογοτεχνία fantasy έχει πάντα ως θέμα της κάποιο «παρελθόν» (παρελθόν όχι βέβαια πραγματικό, αλλά με στοιχεία δανεισμένα από ένα υπαρκτό παρελθόν: έπη και σάγκες, ιππότες και σπαθιά, μύθοι και μυθικά όντα).

Το βασικό γνώρισμα λοιπόν του τολκινικού κόσμου είναι ακριβώς η νοσταλγία. Ο Τόλκιν νοσταλγεί μια οριστικά χαμένη αθωότητα και ένα αρχαίο μεγαλείο. Και το έργο του έχει, όπως επισημαίνει ο Νικολακάκης στο προαναφερθέν κείμενο, τη ρομαντική θλίψη και μελαγχολία του νοσταλγού. Πρέπει όμως να προσθέσουμε ότι το τολκινικό αίσθημα της νοσταλγίας δεν προκαλείται τόσο από το περιεχόμενο του έργου του: στο κάτω κάτω, θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν κόσμο με ιππότες και δράκοντες τοποθετημένο στο μέλλον. Το τολκινικό αίσθημα της νοσταλγίας οφείλεται περισσότερο στη μορφή του έργου του, δηλαδή στο είδος. Στόχος του Τόλκιν δεν είναι να γράψει μυθιστόρημα αλλά έπος. Θέλει να αναστήσει το έπος με όλα τα γνωρίσματά του: έναν κόσμο κλειστό, τοποθετημένο στο απόλυτο παρελθόν, τον οποίο εμείς οι σύγχρονοι δεν μπορούμε να επηρεάσουμε, ούτε μπορούμε να εισέλθουμε μέσα του. Βέβαια, η ανα-δημιουργία του έπους δεν ήταν δυνατή. Το μυθιστόρημα έχει επικρατήσει ολοκληρωτικά εδώ και αιώνες. Αυτό που κατάφερε εντέλει ο Τόλκιν ήταν να ξαναζωντανέψει το έπος με τη μορφή του μυθιστορήματος: δημιούργησε ένα ψευδο-έπος και ταυτόχρονα εμπλούτισε το μυθιστόρημα με κάτι εντελώς καινούργιο, το fantasy. 

Για τον Τόλκιν λοιπόν η νοσταλγία (νοσταλγία όχι για ένα συγκεκριμένο παρελθόν αλλά για ένα λογοτεχνικό είδος του παρελθόντος) είναι πηγή έμπνευσης. Αντίθετα, ένας άλλος σπουδαίος συγγραφέας, ο Πέτερ Εστερχάζυ, απεχθάνεται τη νοσταλγία. Ας σημειωθεί μάλιστα ότι πρόκειται για γόνο μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας, που μετά από αιώνες μεγαλείου έχασε τα πάντα στον 20ό αιώνα. Στη συνέντευξή του στον Ανταίο Χρυσοστομίδη, λέει: «[…] Θα παραήταν όμορφη η ιστορία αν την παρουσίαζα θριαμβευτική. Και η συνέχεια ως αυτόνομη έννοια είναι από μόνη της μια ιστορία θριάμβου. Εξ άλλου αυτές οι ιστορίες αριστοκρατών κρύβουν πολλούς κινδύνους, γιατί περιέχουν πολλή νοσταλγία. Κι εγώ απεχθάνομαι τη νοσταλγία. Για μένα η νοσταλγία είναι συνώνυμο του ψεύδους. Η νοσταλγία συλλέγει από το παρελθόν τα ευχάριστα μόνο. Την αφρόκρεμα. Η νοσταλγία είναι φυσικό αντανακλαστικό μας, μας είναι ευχάριστη, αλλά εγώ δεν είχα τέτοιο σκοπό […]» (ολόκληρη η συνέντευξη εδώ, το απόσπασμά μας είναι στο 26:46-27:25)