Ο Καβάφης και η μεταμοντέρνα φιλοσοφία

Η καβαφική ποίηση είναι μοντερνιστική. Ο Καβάφης τοποθετείται στον μοντερνισμό και χρονολογικά (τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα) αλλά και τεχνοτροπικά. Οι βασικές συνισταμένες του έργου του –ελεύθερος στίχος, ειρωνεία, ατομικισμός, decadence– είναι αναμφίβολα μοντερνιστικές. 

Παρ’ όλα αυτά, θα μπορούσαμε, νομίζω, να επισημάνουμε κάποια καθαρά μεταμοντερνιστικά στοιχεία στην ποίησή του. Υπάρχουν μάλιστα σε τέτοια ποσότητα και πυκνότητα που τον καθιστούν, κατά κάποιο τρόπο, προφήτη της μεταμοντέρνας φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» θα μπορούσε να θεωρηθεί μια πρώιμη διατύπωση της ντερριντιανής διαφωράς, της αναβολής του νοήματος. Εμείς περιμένουμε τους βαρβάρους, αλλά αυτοί δεν έρχονται, δεν πρόκειται να έρθουν, δε θα έρχονταν ποτέ, ίσως δεν υπάρχουν καν. Όμως, οι «άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις». Το ανθρώπινο πνεύμα επιζητά την οριστικότητα, την οριστική λύση, την οριστική απόφαση. Η οριστική απόφαση όμως δεν μπορεί να παρθεί· η οριστική λύση δεν μπορεί να δοθεί. Η ιστορία είναι ανοιχτή και το νόημά της διαφεύγει.

Ακόμη καθαρότερα διακρίνεται η μεταμοντέρνα τάση του καβαφικού έργου στην «Ιθάκη»:

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
 

Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
 
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.

Εδώ ο Καβάφης προκρίνει το ταξίδι έναντι του προορισμού. Γι’ αυτόν το ταξίδι έχει σημασία και όχι ο προορισμός. Ο προορισμός νοηματοδοτείται μόνο απ’ το ταξίδι. Από μόνος του μπορεί να είναι «πτωχικός». Η Ιθάκη και οι Ιθάκες δεν είναι ο τόπος στον οποίο καταλήγεις, αλλά η διαδρομή που διήνυσες, οι περιπέτειες στις οποίες έμπλεξες, η εσωτερική πορεία που διέτρεξες.

Μιλώντας με τους όρους του Αγκάμπεν, θα λέγαμε ότι ο Καβάφης βάλλει ευθέως, όπως και η μεταμοντέρνα φιλοσοφία, ενάντια στην αριστοτελική τελεολογία. Το τέλος –ο σκοπός και ταυτόχρονα η κατάληξη– απογυμνώνονται απ’ την αξία τους. Το δυνάμει δε χρειάζεται να μετατραπεί σε ενεργεία για να καταξιωθεί οντολογικά. Το έργο του ανθρώπου δεν είναι να εργάζεται για κάποιο σκοπό. Μπορεί να είναι μόνο η αεργία: η ελευθερία της χωρίς σκοπό και νόημα πράξης, της χωρίς εξωτερικό καταναγκασμό δραστηριότητας, του α-τελώς πράττειν.

Στο καβαφικό ποίημα, το έργο του ανθρώπου καταξιώνεται απ’ τη γνώση, τη συγκίνηση, την περιπέτεια, απ’ τον πλούτο της συναισθηματικής ζωής. Ο Καβάφης μιλάει για την υψηλότητα της σκέψης, για την εκλεκτότητα των πνευματικών και σωματικών συγκινήσεων, για τον ψυχικό πλούτο, που δημιουργεί θηρία, κινδύνους, περιπέτειες. Μιλάει για καλοκαιρινά πρωινά, για πρωτοειδωμένα λιμάνια, για «σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους». Και αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στις ηδονές και στις αποκτημένες γνώσεις. Αυτός είναι ο πραγματικός πλούτος: «και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί, / πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο, / μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη».