Περί διανοουμένων

Εδώ και λίγες μέρες μαίνεται στο ελληνικό ίντερνετ (σ’ αυτή τη μεταμοντέρνα προσομοίωση δημόσιας σφαίρας, για να χρησιμοποιήσουμε την μποντριγιαρική ορολογία) μια σύγκρουση των πάντων με τους πάντες με επίδικο τους διανοούμενους. Αφορμή είναι συγκεκριμένες παρεμβάσεις διανοούμενων στη δημόσια ζωή· αιτία όμως είναι, κατά τη γνώμη μου, κάτι βαθύτερο: η πολιτικοποίηση της πνευματικής ζωής, ένα φαινόμενο που έχει ενταθεί το τελευταίο διάστημα.

Αντίθετα με όσα συχνά λέγονται, προσωπικά πιστεύω και ότι υπάρχουν διανοούμενοι στη σύγχρονη Ελλάδα και ότι παρεμβαίνουν στη δημόσια ζωή. Δεν είναι ούτε ανύπαρκτοι ούτε αποσυρμένοι και αδιάφοροι. Θα έλεγα μάλιστα ότι παρεμβαίνουν περισσότερο απ’ όσο πρέπει. Γράφουν και μιλάνε συνεχώς και ακατάσχετα. Διατυπώνουν τη γνώμη τους επί παντός του επιστητού, ανεξάρτητα απ’ το αν ρωτήθηκαν ή όχι, ανεξάρτητα απ’ τις γνώσεις που έχουν για το συγκεκριμένο κάθε φορά ζήτημα. Αλλά για όλα αυτά έγραψε πολύ ωραία χτες ο φίλος Θεμέλιος Σταυρόστικτος (βλ. εδώ).

Στη σημερινή μορφή της, η ελληνική διανόηση αποτελείται από δύο σαφώς οριοθετημένες ομάδες, δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Φαινομενικά, οι διαφορές τους είναι πολιτικές, και μάλιστα έχουν να κάνουν με την τρέχουσα πολιτική: οι μεν έχουν συνταχθεί με τη μνημονιακή διακυβέρνηση και υποστηρίζουν μονίμως του κυβερνώντες, οι δε έχουν συνταχθεί με την αντιμνημονιακή αντιπολίτευση και υποστηρίζουν την υπεσχημένη ανατροπή της παρούσας πολιτικής. Στην πραγματικότητα βέβαια, υπάρχουν και άλλες διαφορές, βαθύτερες και μονιμότερες, αλλά και μεγάλες ομοιότητες.

Κορμός των μνημονιακών διανοούμενων είναι οι φιλελεύθεροι εκσυγχρονιστές. Κατά τη γνώμη τους, η κρίση και το μνημόνιο είναι άλλο ένα κεφάλαιο στην ιστορία τού (πάντοτε ανολοκλήρωτου) «εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους». Με αυτούς συντάσσονται και οι φιλελεύθεροι διαφωτιστές. Γι’ αυτούς η εφαρμογή του μνημονίου είναι ένα ζήτημα προσήλωσης στον πολιτισμό της Δύσης και στις αρχές του Διαφωτισμού. Όλες οι αντιδράσεις είναι, κατά τη γνώμη τους, εθνικιστικές, ανορθολογικές και οπισθοδρομικές. Στους μνημονιακούς ανήκουν βέβαια και οι φιλελεύθεροι με την οικονομική έννοια, οι νεοφιλελεύθεροι. Γι’ αυτούς πρέπει να μειωθεί το κράτος να απελευθερωθούν οι αγορές κ.λπ. 

Οι φιλελεύθεροι, ακριβώς λόγω της ταύτισής τους με την καθεστωτική νοοτροπία, στρέφονται συχνά σε συντηρητικές θέσεις. Βλ., για παράδειγμα, αυτό το χαρακτηριστικό κατ’ εμέ κείμενο του Πάσχου Μανδραβέλη (οι μετανάστες πρέπει να έχουν το δικαίωμα να εγκαθίστανται όπου θέλουν χωρίς περιορισμούς –φιλελεύθερη άποψη-, αλλά επί του παρόντος αυτό είναι αδύνατο και πρέπει να τους στερούμε ανθρώπινα δικαιώματα -συντηρητική άποψη-). Έτσι, δημιουργείται μια συμμαχία των φιλελεύθερων εκσυγχρονιστών με τους συντηρητικούς διανοούμενους. 

Δεν ισχυρίζομαι βέβαια πως δεν υπάρχουν συντηρητικοί διανοούμενοι στην αντίπερα όχθη. Κάθε άλλο. Ο συντηρητισμός, με την έννοια του προσανατολισμού προς το παρελθόν, είναι, νομίζω, βασικό γνώρισμα της σύγχρονης Αριστεράς. Και οι αριστεροί διανοούμενοι αποτελούν τον κορμό του αντιμνημονιακού στρατοπέδου. 

Οι αντιμνημονιακοί όμως έχουν ένα ηθικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους. Όποιος βλέπει ψύχραιμα, και όχι ιδεολογικά, την πραγματικότητα κατανοεί ότι οι μνημονιακοί υποστηρίζουν τις οικονομικές ελίτ, πιθανόν χωρίς να το καταλαβαίνουν. Νομίζω πως είναι οι ιδεοληψίες τους αυτές που καθορίζουν το πώς βλέπουν τα πράγματα και όχι η απροκατάληπτη παρατήρηση της πραγματικότητας. Αλλά η ιδεοληψία είναι πρόβλημα και των αντιμνημονιακών. Σε μεγάλο βαθμό, συνεχίζουν να έχουν τις προκαταλήψεις τις παλαιάς Αριστεράς.

Αυτό που λείπει απ’ την ελληνική διανόηση είναι η αποστασιοποίηση από την τρέχουσα πολιτική και απ’ τα γεγονότα της επικαιρότητας. Η ίδια η οικονομική κρίση, το βασικό μας πρόβλημα στην παρούσα φάση, δεν αντιμετωπίζεται αποστασιοποιημένα. Δεν το τοποθετούν σε μια ευρύτερη προοπτική, για να του δώσουν νόημα και να το εντάξουν στην ιστορική συνέχεια. Συχνά, η οικονομική κρίση αντιμετωπίζεται και από τις δύο παρατάξεις σαν ένα αποκαλυπτικό τέλος. Προσπαθούν, σαν να είναι πολιτικοί, να εκβιάσουν τον ακροατή τους να πάρει εδώ και τώρα τη σωστή θέση (δηλαδή, τη δική τους). Οι μνημονιακοί λένε: «Στηρίξτε την πολιτική της κυβέρνησης, γιατί αλλιώς θα γίνουμε Αφρική», ενώ οι αντιμνημονιακοί διακηρύττουν: «Πολεμήστε την κυβέρνηση, γιατί αλλιώς θα χάσουμε κάθε δικαίωμά μας και θα γίνουμε σκλάβοι».

Χρέος όμως των διανοούμενων είναι ακριβώς αυτό: να κρατάνε το διάλογο ανοιχτό, να βλέπουν τη συνέχεια της ιστορίας και όχι ένα υποτιθέμενο τέλος, να σέβονται την ελευθερία των ανθρώπων και όχι να τους καταδυναστεύουν. Χρέος του διανοούμενου είναι όχι να πει την «τελευταία λέξη» (όπως γράφει ο Θεμέλιος στο προαναφερθέν κείμενό του) αλλά να μας υπενθυμίζει διαρκώς πως δεν υπάρχει τελευταία λέξη, πως το μέλλον είναι ανοιχτό.